DANASÎNA ÇAVKANÎYÊN TENDURİSTÎYÊ – 2

1. Dermanên Bijîşkiya Gelêrî

2. Tiba Melayê Erwasî

Emê di vî nivîsê de berhemeke kevn û li gor agahîyên me  herî ewil û  200 sal berê hatiye nivîsandin, bidin nas kirin.
   Min dema ku ev hevoka yekem nivîsî û got Bismîllah û sibehê bidomînim. Lê mixabin min nûçeyek nebixêr histand. Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê hatiye mohr kirin. Weşanxaneyek ku ev qas  xizmeteke pîroz kiriye û min dê pirtûkek ku tenduristîyê çapkirine bida naskirin; ev bûyera nebixêrê dile min şewitand. Naleta Xwedê li ser zaliman be ku bi navê Xwedê ev zilmê dikin.
   Belê, em her Kurdek li ber van zilman divê dest bidin hev û xebatên xwe mezintir bikin. Bi nefsa xwe şixûla xwe bikin.

Dermanên Bijîşkiya Gelêrî

    Ji weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê di meha avrêla 2000’an de ji herfên erebî ji alîyê M. Reşîd Irgat ve hatiye latînîze kirin. Pirtûk ji 40 rûpelan pêk tê û wek pirtûkên bêrikan biçûk e. Nivîskarê vê pirtûkê Mela Mihemedê Qûtub (Erwasî) e. Ji vî peyva qûtub tê famkirin ku nivîskar wê demê de mezinekê tesewufê ye û gihiştîye pileya ku mûrşîdekî herî mezin. Agahîyên berfireh ji jîyana Melayê Erwasî di deste me de tuneye. Di dawî sedsala 18. û destpêka sedsala 19. de jiyaye. Yek ji mezinên binemala Erwasiyan e û yekemin endamê v3e binemalê ye ku li gundê Erwasê bi cih bûye.
    Erwas gundekî  navçeya Miksê ye. Navê gund yê niha bi tirkî Doğanyayla ye. Miks navçeyeke Wanê ye û navê wê yê nû bi tirkî Bahçesaray e.
   Celadet Elî Bedirxan di kovara Hawarê de, di hijmara 33. Dde, di bin sernavê ‘’Klasîkên Me’’ de bi navê xwe yê Herekol Ezîzan wiha dibêje:
    ‘’Melayê Erwasî kitêbek kiçik lê hêja nivîsandiye. Kitêba wî li ser nexweşî û dermanên wan e. Mela tê da qalan nexweşîyan dike û dermanê her nexweşîyê û çêkirina dermanan jî dibêje. Min bi xwe nedîtiye, ez bi saluxdanê dibêjim. Dîsan rawiyan gote mink u Melayê Erwasî di veqta Evdal Xanê bavê Bedirxan de rabûye. Li gora vê û bi texmîn Mela beriya bi 150 salî emir kiriye. Ji kitêba wî re Tiba Melayê Erwasî dibêjin.’’

Tiba Melayê Erwasî
Ev pirtûk jî ji weşanên Enstîtuya Zimanên Zindî ya Zanîngeha Artuklu ya Mêrdînê di sala 2013’an de hatiye çapkirin. Ev pirtûk digel wergera tirkî û bi nusxeya orjînal a bi herfên erebî hatiye weşinandin. Pirtûk nîvî kurdî 68 û bi tirkî 68, di yekûnê de 136 rûpel e. Dahûrîn û werger ji alîyê Prof. Dr. Kadri Yıldırım ve hatiye kirin.
    Têkilîya berhemê bi Calînûs (Galen/Galenos) re; navê Calînûs di pirtûkê de derbas dibe. Calînûs bijîşkekî Grekî ye, di sala 200ê zayînî de miriye. Tê gotin ku bi qasî 400 berhemên wî yên nûjdarîyê hene û lîteratûra Îslamê de wekî calînûs tê zanîn û hatiye tomar kirin. Esasê  tiba Calînûs li ser ‘’tecribe’’yan e û bandoreke wî ya mezin li ser nûjdarîya klasik a piştî îslamê çêbûye ku Melayê Erwasî jî mînakeke berbiçave.

Mihemedê NOJDAR

DANASÎNA ÇAVKANÎYÊN TENDURİSTÎYÊ-1

Anatomîya Bedena Mirovan

Prof. Dr. Hüseyin BEKTAŞ li ser anatomîyê nivîsandi ye. Pirtûk di sala Sibata 2004’an de li Stembolê di Weşanên Deng de derket.

Pirtûk bingehên zanistîya anatomî bi 64 rûpel û 51 şikil û şanayê dide naskirin. Ev pirtûk li gor gotina wî  çima hatîye nivîsandin di pêşgotina pirtûkê de wisa dibêje: ‘’Ev pirtûk ne pirtûkek ji bo ilma bijîşkê ye. Ez tenê dixwazim ku bila zimanê me winda nebe û li ser bijişkê ji pêşva here. Ger rojekî me di dibistan û zanîngehên xwe da bi zimanê Kurdî ders da, em dikarin vê pirtûkê wekî bingeh bigrin û wê pêşva bibin.’’

Ji ber ku bi rengîn û zimanekî zelal hatîye nivîsandin û bi ferhengok û şikilan hatîye amedekirin; zarokên dibistanan û beşdarên qursên Kurdî û  hemû kesen zimanê Kurdî dixwazin hînbibin dikarin bi vê pirtûkê bixebitin.

Prof. Dr. Hüseyin BEKTAŞ kî ye?

Hüseyin Bektaş nojdarekî kurd û nivîskarê pirtûkeke ser anatomiyê ye.

Prof. Dr. Hüseyin Bektaş li sala 1961 li Kurdistana Bakûr  li Lîçik (Kaynarpınar) hatîye dinê. Li Kanireşê li hêla bajarê Çewaxçurê lîse xwend. Piştî xwendina Lîsê, derket derveyî welêt û li Elmanya federal da li ser îlmê bijîşkî xwend.

Di sala 1990 da fakûlte qedand û niha li nexweşxana zanîngeha Hannover da li ser beşa cerrahî û naqîlkirina organa wek Professor dixebite. 

Nexweşxaneya Klinikum Bremen- Mİtte de wek serbişîjkê beşa serzanistîya nojdarîya pençeşêrê û damaran dixebite. 

Endama  lijneya darxistinê ya 8. Kongreya Tibê ya Mezopotamyayê ye, Hewlêr 2017

ÇAVKANÎ

Pirtûka Anatomîya Bedena Mirovan

https://de.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCseyin_Bekta%C5%9F

https://ku.wikipedia.org/wiki/Anatomiya_bedena_mirovan_(pirt%C3%BBk)

https://ku.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCseyin_Bekta%C5%9F

http://www.mezopotamyatipkongresi.org/Kongre.aspx?UID=57

Jİ BO DAXİSTİNÊ

https://drive.google.com/file/d/0B4fCdsgQUeAyR1J4UkNOY3JIX2s/view

Mihemedê NOJDAR

LÊMGİRTİNA RÊVİYA ZÊDE (APPENDİCİTİS)

            Appendîx an jî di nava gel de weke apandîs tê zanîn; ji zayînê ve heye û rêviyeke kor  an jî zêde ye. Ji destpêka rêviya stûrê hatiye afirandin û dirêjayîya wê qasî 5-6 cm ye û modineya (diameter) wê 2-3 cm ye. Weke zêdehîyeke rêviyê ye. Erka wê bi baştirîn nayê zanîn, lê tê  fikirîn ku di destpêka jiyanê de  roleke parastinê dilîze. Lêmgirtina vê lebatê (organ) re; ji alîyê herkesî ve jî  tê zanîn ku apandîsît tê gotin.

            Apandîsît piştî 3 salîyê ve tê dîtin û hemû demên temenê de em dikarin rastî wê werin; lê piştî 35 salî ve birasthatina wê kêmtir dibe.

            Nîşaneyên apandîsîtê,  dikare ku li gor hemû kesan ve bigûhere; em dikarin  zikêş, mehdlihevketin, vereşîn, bêmicizî (bêîştehî, lack of appetite) û pêsûsê (fever)   bijmêrin. Êşa apandîsîtê bi gelemperî awayeke nediyar weke êşa mehdê û zikêşê dikare destpê bike û dikare li  golim (inguial), pê û piştê xe. Di encamê de êş di devera rastjêra zikê de kom dibe. Nexweş bi gelemperî  dikare beje ku; êşa min bi hejîn û leqînê zede dibe. Ev hemû  gazincan ne şerte ku wek demekê de an jî di nexweşekê de hebin. Ger di vê gihanekê  (grade) de nexweş neyête saxkirin, rêviya zêde ku bi lêmê ve tijeye dikare qul bibe û dikare di valahîya zikê de belav bibe. Nexweş hîs dike ku êşa wî derbas dibe, lê piştî 6 seatan lêm di parzûnên (membran) zikê de cih digre û  zikêş û pêsûs  cardin çêdibe û di rewşa tenduristîyê de xetereyeke girîng derdikeve holê.

            Saxkirina apandîsîta lêçêr (acute); herdem nijdarî (surgery) ye û gihanekên pêşîyê de şûna nijdarîyê biçûk dimîne. Lê apandîsît qul bibe, wê demê modineyeke  fireh de nijdarîyek girîng  divê bête kirin.

            Piştî nijdarîya asayî, di nexweşxaneyê de mayîn rojek e; lê a apadîsîta qulbûyî de ev dem dikare 3-4 roj bibe.

            Tiştên ku divê ji bo apandîsîtê miqate bin, bi kurtasî ev in:

Gazincên  zikêşê dirêj bibe û dema ku derbas nebe, divê bi bişîjkekê re teqez têkeve têkilîyê. Ne darûyên êşbir û zîndedij (antibiotic) ne jî darûyeke din bête bikaranîn. Çimkî teşxiskirin dereng dibe.

Bikaranînên sar an germ neyête kirin, ev jî dikare ku apandîsît zûtirîn qul bike.

Digel êşa rastjêra zikê vereşîn, mehdlihevketin û pêsûs hebe; gûmana hebûna apandîsîtê zêde dibe û divê bi leztir mudaxeleyek bête kirin.

Mihemedê NOJDAR

            

HEVNEGİRTİNA  XWÎNÊ (İncompatibility Rhesus)

Hokarê Rhesus (factor Rh) proteîneke taybet a li ser şaneyên sor ên  xwînê ne (sorglorik). Ger di xwînê de ev proteîn hebe, cureya xwînê Rh+ tê gotin û pirahî kesan de Rh erênî ye. Ger ev proteîn tunebe, cureya xwînê Rh- tê gotin û li gor Rh+ vê  gelek kêmtir e.

Ev cureya xwîna me,  di jiyana me de ji alîyê tenduristîyê ve bi  gelemperî giringîya wî zehf tuneye. Lê dema ducanîyê de giringîya wê derdikeve holê. Dayik cureya xwîna wê Rh- be û mêrê wê jî Rh+ be, hingê   hevnegirtina xwînê dikare çê bibe. Divê ku dayika ducanî bin çavdarîyeke taybet de be. Ev çavdarî (sexbêrî) divê ji alîyê bijîşkê wê bête kirin.

Di dema ducanîyê de navbera  dayik û piza/ê (fetus) de xwîna wan mîqdarek kêm be jî dikare tevlihev bibe. Ger dayik Rh+ be, pirsgirêk tuneye. Lê dayik Rh- û piz Rh+ be û  xwîna wan tevlihev bibe; di xwîna dayikê de antîkor tê pêk anîn. Ev antîkor derbasî  xwîna pizikê dibe û dest bi parçekirina  sorglorikên xwînê dike. Ev bûyer ducanîya yekemîn de çê nabe. pizê/a duyemîn jî Rh+ be, ev antîkoran dikeve nav laşê pizê û  sorglorikên xwînê parçe dike û xwînziwayîyek (anemia) xedar derdikeve holê. Di encamê de zarok hêj zikê dayika xwe de netêriya dilê (heart failure) û hemû laşê wî de kombûyîna avê tê dîtin. Ev rewşa xedar re  Eritroblastozis Fetalis (parçebûyîna xedar a sorglorikan) tê gotin. Saxkirina pizikê rewşeke dijwar qasî nepêkanîyê de ye. Ji bo vî sedemî  hêj ev bûyeran derneketiye holê, divê peşiya wê bête girtin.

Dayika ducanî Rh- û mêrê wê Rh+ be, ji bo ku eritroblastozis fetalis çênebe; taqîya (test) Coombs’ê divê bête kirin. Ev taqî du caran; di  sêmehiya ewil û hefteya 28’emîn a dema ducanîyê de tê kirin. Ev test xwîna dayik û pizikê tevlihev bûye an nebûye dide nîşan. Taqî neyînî be, dide encam ku; xwîna wan tevlihev nebûye. Pişt re derzîya Anti-D İmmunglobulin G tê kirin. Ev  bûjen (material) antîkoran dide sekinandin. Piştî zayînê cardin tê kirin, ji bo ku ducanîya duyemîn de eger pizik Rh+ be; pêkanîna antîkoran bide sekinandin.

Mihemed Nojdar

HEPATÎT B Lİ BAKÛRÊ KURDİSTANÊ GELEK BELAVBÛ YE

Hepatît nexweşîyeke yê kezebê ye. Li welatê me de sedema yekemîn yê vê nexweşîyê vîrus in. 5 cure vîrus heye ku hepatîtê çê dikin. Hepatît  A,B,C,D,E  tê gotin. Hepatît A û E domdar nabe û kesên nexweş sax dibin. Hepatît B,C Û D dikarin dewam bike.

 Emê di vî nivîsê dekurtasî  li ser Hepatît B (HBV) yê bisekinin;  Çimkî li welatê me gelek belavbû ye. Li gor agahîyên Dewlata Tirkîyê li Bakûrê Kurdistanê ji sedî panzdeh (%15) kes barhilgêrê Hepatît Byê ye. Ev ne hijmareke kêm e. Aniha li Bakûrê Kurdistanê nêzî  15 mîlyon kes heye. Ji sedî panzdeh nêzî du mîlyon û du sed û pênce hezar (2.250.000)kes dike. Hijmareke gelek zehf e.

 Girîngîya vê nexweşîyê çi ye? Kesên ku barhilgêrê HBVê dibin,ji çar kesan yek piştî salan ve kezeb dixurife sîroz çê dibe û zikê wan av lê kom dibe û bi pençeşêrê dikevin.  Divê kezeb bête veguhastin, lê li Tirkiyê %15-20 tê veguhastin û %80-85 di hundirê salan de dimirin. Gelek kes nikarên bigihêjên li nojdaran; ên ku digihêjin jî baş nayê beralî kirin. Ev nexweşanan hêj ku veguhastina kezebê nebû ne, tê winda kirin.

Di nivîseke berfireh de emê behsa Hepatît Byê bikin. Bimînin xêr û xweşî û tenduristîyê da..

Bilindahîya Kolesterolê

Kolesterol Çi Ye?

Di parzûna şaneyên mirov û candarên din de heye û di demarên xwînê de tê bar kirin. Madeyeke organîk û pêkhatî ye. Yekem car di sala 1754 an de di kevirên ziravkê de hatiye dîtin. Navê wê di zimanê Yewnanî de chole(ziravk) û steroz(hişk) û digel bi van peyvan re bi qertafa  kîmyewî ‘’–ol’’ ve hatiye dariştin.

Kolesterol Ji Bo Laşê Mirovan Hewce Ye?

Ji bo ku di binyada hemû parzûnên şaneyên mirovan de heye, ji bo domandina jiyanê hewce ye. Divê pîvaneke pendî bête standin.

Bilindahîya Kolesterolê (Hîperlîpîdemî) Çi Ye?

Di xwînê de zehf zêdebûna kolesterolê re hîperlîpîdemî tê gotin. (Derketina li ser asta hemû kolesterolê 200 mg/dl û ji bo LDL kolesterolê 130-160 mg/dl) Di nava gel de bikaranîna gotina ''kolesterolê min heye'' bi rastî xelet e. Çimkî di laşê mirovan de bi pîvaneke normal heye û ji bo mirovan hewce ye.

Kîjan Nexweşîyan Ji Bo Bilindahîya Kolesterolê Bingeh Çêdike?

Nexweşînên wekî obezîte, diyabet, hîpotîroîdîzm, ducanî, nexweşîyên ziravrawestenî û nefrotîk sendrom ji bo bilindahîya kolesterolê bingeh çêdikin. Jê cuda alqol, hormonên ostrojen û progesteron, darûyên beta bloker, oral kontraseptîf, dîûretîk tîazîd jî dikare bibin sedem.

Gurayîya Hîperlîpîdemî Di Gelê Me De Çi Qas E?

Di nîvê hemû nexweşên ku temenê wan ji 40 salî zêdetiran de, mêjara toatal kolesterolê ser 200 mg/dl deye.

Divê Asta Bilindahîya Kolesterolê Bi Çi Gurayîyê Bête Pîvandin?

Ji bîst salî şunve, divê mirov 5 salê carekê rûnên xwînê xwe bide pîvandin.

Nexweşên ku bilindahîya kolesterolê li wan hene, bi kîjan gazindan serî lê dixin nexweşxanê?

Bilindahîya kolesterolê bi pirahî heta ku alozî çênebe nîşane nade. Dema ku vekolîna xwînê bête kirin, derdikeve holê. Lê kesên ku kezeb bi rûn û bin çermên wan de girikên rûnê û nexweşînên dil û demaran hebe, bilindahîya kolesterolê hîn gurtir tên ditîn.

Çend Tîp Kolesterol Heye? Ji Vana Hemûyan Ji Bo Laşê Mirovan Xirabe?

Ji bo ku bête fêmkirin di bigehê de kolesterolan wekî ên bisûd û ên xirab em dikarin du cure bikin. Di nava xwînê de bi  lîpoproteînan tê bar kirin û li gor dansîteya(tîrbûnî) pêkhatiyan hatiye binavkirin.

Kolesterola bisûd, kolesterola HDL  ye (high density lipoprotein). Gel kolesterola HDL re, a bi ‘’xêr’’ dibêje. Çimkî bilindahîya kolesterola HDL  xêr e, kolesterolê ku zêde di nava xwe de kom dike û digihîne kezebê. Bilindahîya kolesterola HDL, mirovan ji tengezariya dil û nexweşîyên dil û demaran diparêze. Dema ku HDL di bin 35-40 mg/dl bikeve, ji bo tengezariya dil xetere çê dibe.

Kolesterolên xirab jî LDL, VLDL, IDL ne. Vana dema ku derkevin ser mêjerekî eşkere, ji bo mirovan xirabtir dibe. Ev kolesterolan zêde bilind bibin dîwarên  demara xwînê de cih digrin û demaran hişk dikin. Ev hişkbûyîn ji bo tengezariya dil û nexweşîyên din ê demaran re xetereyên mezin çê dike. Bi taybetî jî bilinahîya  kolesterola LDL li gor tîpên din hîn xirabir e. Ji bo vî sedemî gel navê LDL  bi navê ''lenet'' navlêkirine.

Çareya Bilindahîya Kolesterolê Heye? Çawa Em Dikarin Ber Li Wê Bigrin?

Îro, ji bo bilindahîya kolesterolê çareyên gelek bibandor hene û tê bi kar anîn. Ligel çareya bi darû hin tiştinan divê bête kirin.
Mirov divê ji zêde xwarina rûnê û bi taybetî ê hişk dûrkeve.
Kesên qelaw, divê xwe kîloyên zêde bifilitînin û sporeke bipergal bikin.
Ji goştan jî divê goştên masîyan tercîh bikin.

Bimînin di afîyet û sihetê de, tenduristîya xwe biparêzin..


Ferhengok

Parzûn: membran, zar
Şane: cell, hücre
Pêkhatî: combined, bileşik
Ziravk: bile, safra
Pendî: spesific: belirli
Ducanî: pregnanancy, gebelik
Ziravkrawestandinî: cholestatic, safra durağanlaşması
Derû: drug, ilaç
Mêjer: account,miktar, değer
Gurayî: frequency, sıklık
Alozî: complication, komplikasyon
Nîşane: symptom, belirti
Tengezariya dil: heart attack, kalp krizi

Nûjiyan XAN

NAVÊN NEXWEŞİYAN Bİ KURDÎ

Agirê Cinan: Uçuk
Alagoşk (Argoşk): Kabakulak
Arih: Acı, Ağrı
Arsim: Nezle
Ava Spî: Katarakt
Ba (Reşeba): Romatizma
Bapêş (Bahor): Nezle
Bawesîr: Basur, Hemoroid
Belalûk: Siğil
Bêhnçikîn: Nefes Darlığı
Bêhnsoyarî: Astım
Bênimêjî:  Aybaşı
Bersojk: Mide Yanması
Bexikî, Qotik:  Boğmaca
Bezek, Lareşî: Kangren
Birîn: Yara
Birîna Reş: Şark Çıbanı, leishmania
Bîrov: Egzema, Dermatit
Bizûz: Saçkıran

Da: Sara, epilepsi
Dilêş: Kalp ağrısı
Duşaxe: Difteri
Emel, Vîjik:  İshal
Êş, Jan: Ağrı
Êşa Zirav/ Jana zirav:
Verem, tüberküloz
Falinc: Felç
Gepok: Kabakulak
Germojk, Germijk: İsilik
Gunek: Testis fıtığı
Gurî: Uyuz
Hal: Veba
Har: Kuduz
Hebreşk, Tebe: Şarbon
Hevtûzk: Siğil

Jahrî: Zehirlenme
Kotî: Cüzzam
Kuxik: Öksürük
Kunêr: Çıban
Lêm: İltihap, irin
Mahdxelîn: Bulantı
Mîzel: Altını ıslatma
Nîkutok: Kızamıkçık
Pençeşêr: Kanser
Pêsûs: ateş
Pizik: Sivilce, uçuk
Pûç: Felç, hissiz

Qotik, Xenok: boğmaca
Ricifîn/Lerizîn/Hezîn:
Titreme
Serêş: Baş ağrısı
Sorik: Kızamık
Şeht, Şil: Felç
Şerbê: Verem, tüberküloz
Şewb: Grip
Şewba çukan: Kuş gribi
Ta: Ateş, sıtma
Tewr: Alerji
Vegir: Bulaşıcı
Verşîn: Kusma
Werm: Şiş, şişlik
Xur: Kaşıntı
Xurî: Su çiceği
Xuşrîk: Kurdeşen, ürtiker
Xûz: Kambur
Zekem: Nezle
Zerik: Sarılık
Zikêş: Karın ağrısı


Çavkanî: Anemza Bi Kurmancî, Diyarbakır Tabip Odası, Rupel:55
Û ji hîn kesan

Mihemedê NOJDAR